Gmina Wolanów

HERB GMINY WOLANÓW

W polu błękitnym Św. Dorota z Cezarei w czerwonej sukni i srebrnym płaszczu ze złotą koroną i takimż nimbem, w prawym ręku trzymająca koszyk wiklinowy złoty z różami czerwono-zielonymi a w lewym ręku palmę męczeńską złotą. Z lewej strony u jej stóp owalna tarcza czerwona ze złotym obramowaniem, na której młotek złoty w słup a na nim dwa takież skrzyżowane klucze.

UZASADNIENIE

Św. Dorota z Cezarei jest Patronką parafii erygowanej w Wolanowie pod koniec XIV w. Obecnie zabytkowy kościół p.w. Świętej Doroty i Jana Ewangelisty zbudowany w 1749 r. z fundacji miecznikowej stężyckiej, Anny Kwaśniewskiej w Wolanowie, znajduje się obecnie w skansenie Muzeum Wsi Radomskiej (przeniesiony tu w 1994 r.). Jeden z ołtarzy bocznych poświęcony jest Patronce parafii i kościoła. Sama miejscowość parafialna a obecnie gminna nosiła w XVIII - XIX w. nazwę Wola Świętej Doroty. W związku z faktem, że w historii miejscowości gminnych wskazać możemy kilka znacznych i zasłużonych rodów, w projekcie herbu gminy nie sposób odnieść się do heraldyki szlacheckiej.

Istotnym faktem przemawiającym za wyborem postaci św. Doroty jako godła herbu gm. Wolanów jest to, że 19 listopada 1773 r. dziedzic Wolanowa, Ignacy Jankowski h. Nowina, uzyskał przywilej królewski zezwalający mu na założenie na miejscu wsi Wola św. Doroty miasta „w nazwisku Święta Dorota wiecznemi czasy zostawać mającego” . Nie jest znany ówczesny herb miasta, ale najwłaściwszy powinien odwoływać się do przywołanej w przywileju Patronki, co potwierdziła w jednej ze swoich opinii Komisja Heraldyczna działająca przy MSWiA.

Rys historyczny

Początki Wolanowa sięgają średniowiecza, a według tradycji, mającej wszelkie znamiona prawdopodobieństwa, tutejsza parafia została erygowana pod koniec XIV w. staraniem dziedzica sąsiedniej Kowali Michała Duszoty h. Abdank. Najstarsza wzmianka źródłowa o tej wsi, zwanej wów-czas Wolą Kowalską, pochodzi z 1411 r., a istnienie w niej kościoła parafialnego potwierdza Jan Długosz w księdze uposażeń diecezji krakowskiej, spisanej w latach 1470–1480. Długosz nie podaje wezwania kościoła, wydaje się jednak, że od początku był on poświęcony św. Dorocie męczennicy i dziewicy, co poświadcza Liber retaxtionum z 1529 r. (Z. Guldon, Wizytacja parafii Wola Świętej Doroty z 1747 r., „Wieś Radomska”, nr 5, 1997, s. 205).

Miejscowość była nazywana początkowo Kowalską Wolą, ale już w XVI w. określano ją także mianem Orlikowskiej Woli, od nazwiska jej ówczesnych dziedziców, lub Woli św. Doroty, od patronki parafii. Stara nazwa Kowalska Wola utrzymała się wprawdzie do połowy XVIII w., lecz z biegiem czasu była wypierana przez nazwę Wola św. Doroty (F. Siarczyński, Opis powiatu radomskiego, Warszawa 1847, s. 175), z której z kolei w XIX w. wykształciła się obecna nazwa Wolanów.

Niektórzy historycy przypuszczają, że pod koniec XVI w. doszło do pierwszej, nieudanej, próby lokacji Wolanowa, dokonanej przez rodzinę Orlików (h. Nowina?). Podstawą tych twierdzeń jest określenie Woli św. Doroty mianem oppidum w wizytacji biskupiej z 1598 r. Nie jest jednak znany żaden przywilej, ani też inna wzmianka, potwierdzająca działania właścicieli na rzecz lokacji miasta (R. Szczygieł, Lokacje miast w Polsce XVI wieku, Lublin 1989, s. 249). Ponadto w żadnym z kilku siedem­nastowiecznych rejestrów podatkowych, zachowanych dla powiatu radomskiego, Wola św. Doroty nie figuruje wśród miast, zawsze natomiast jest określana mianem wsi. O miejskim statusie miejscowości lub też próbach przekształcenia jej w miasto nie wspominają także inne źródła, w tym przywilej loka­cyjny z XVIII w.

19 listopada 1773 r. dziedzic Wolanowa, Ignacy Jankowski h. Nowina, uzyskał przywilej królewski zezwalający mu na założenie na miejscu wsi Wola św. Doroty miasta „w nazwisku Święta Dorota wiecznemi czasy zostawać mającego” Otrzymało ono prawo magdeburskie, jeden comiesięczny jarmark oraz targi tygodniowe w piątki (J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 376). Według rejestru podatkowego z 1775 r. znajdowało się tu zaledwie 29 dymów, w tym dwór, browar, karczma i młyn (Instytut Historii PAU-PAN w Krakowie, Kartoteka słownika historyczno-geograficznego województwa sandomierskiego w dobie Sejmu Wielkiego). Z ordynacji, którą dla nowo lokowanego miasta wydała 1 września 1792 r. Ludwika z Chronowskich, wdowa po Jankowskim, wynika, że nazywano je nadal Wolą Świętej Doroty (F. Siarczyński, op. cit., s. 177–185). Niestety, ani ordynacja, ani przywilej królewski nie zawierają wzmianek o herbie.

W zbiorze Wiktora Wittiga zachował się dokument papierowy wystawiony w Woli Świętej Doroty 2 stycznia 1778 r., w którym miasto poświadcza odebranie uniwersału skarbowego z komory celnej w Zawichoście. Pod tekstem dokumentu znajdują się trzy podpisy bez określenia funkcji, dwa skreślone pismem łacińskim, jeden hebrajskim. Obok odciśnięto pieczęć sygnetową, ok. 20x18mm, w której pole owalne (tarcza) obwiedzione gałązkami palmowymi z koroną otwartą na nim, w którym młot w słup i dwa klucze w skosy piórami od góry zwróconymi na zewnątrz. Z obu stron pola sygle. Tłok pieczęci może być starszy niż z drugiej połowy XVIII w. Na karcie verso tą samą ręką: Z miasta Woli Świętej Doroty zaświadczenie na odebranie uniwersału (Muzeum Narodowe w Krakowie, BCzart., sygn. 568/14).

Opisana powyżej pieczęć znana jest tylko z jednego przekazu i nie można mieć pewności, czy należała do miasta. Jej pełna identyfikacja jest problematyczna, sprawia ona wrażenie sygnetu pry­watnego (cechowego?), nie ma bowiem właściwej dla pieczęci miejskich legendy napieczętnej, a jej określenie nie występuje w dokumencie (brak koroboracji). H. Seroka sądzi, że mamy do czynienia albo z pieczęcią prywatną użyczoną miastu, czyli pełniącą funkcję pieczęci miejskiej okazjonalnie lub trwale, albo z pieczęcią należącą do miasta, choć bardzo nietypową. O nietypowości stanowiłyby jej cechy zewnętrze, rozmiar właściwy dla pieczęci sygnetowych, w zasadzie przez miasta wówczas już nieużywanych, oraz sygle, niezbyt dobrze czytelne trzy z czterech liter OG i E, nieprzywołujące sko­jarzenia z urzędem miejskim i nazwą miasta (H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 172). Co prawda widniejące na tej pieczęci dwa klucze w skos mogą być traktowane jako symbole ogólnomiejskie, natomiast młot może być kojarzony z dawną nazwą miejscowości Wola Kowalska, z drugiej jednak strony, nie odnotowano tradycji kowalstwa w interesującej nas miejscowości. Reasumując, interpretacje tej pieczęci oparte są jedynie na hipotezach, których wobec braku źródeł nie sposób rozstrzygnąć.

Pierwotny herb Wolanowa nie jest znany, wiadomo natomiast, że około 1847 r. w Heroldii Królestwa Polskiego zaprojektowany został nowy herb dla tego miasta. Do niego to odnosi się zapewne wzmianka z 1856 r. w księdze rachunków miejskich o uiszczeniu w Radomiu opłaty „za rysunek herbu miasta Wolanowa” (Archiwum Państwowe w Radomiu, Rząd Gubernialny Radomski, sygn. 7129, k. 45v).

Projekt tego herbu był znany Marianowi Gumowskiemu, który pozostawił informację o nim w swoich materiałach rękopiśmiennych. Przedstawiał on kompozycję składającą się z muru białego blankowane­go, nad którym widniał baran wyskakujący (górna jego połowa) także biały, w polu czerwonym. Można przypuszczać, że mur miejski reprezentuje tutaj uniwersalny symbol miejskości, natomiast baran mógł być tożsamy z godłem herbowym Junoszy, które nawiązywałoby do wymienionego w rejestrze podatkowym z 1569 r. posesora wsi Bartosza Balińskiego (w rzeczywistości był on jej dzierżawcą). Według interpretacji M. Gumowskiego mur symbolizował miejskość Wolanowa, natomiast baran odnosił się do ówczesnej miejscowej hodowli owiec i sukiennictwa (Muzeum Narodowe w Krakowie, BCzart., Spuścizna rękopiśmienna M. Gumowskiego). Tak, czy inaczej herb Wolanowa z 1847 r. nie wszedł w życie i nie zaistniał w historiografii także jako jego projekt. Sam Wolanów zaś, utracił prawa miejskie po powstaniu styczniowym (także z tego okresu nie zachował się żaden dokument zawierający wizerunek lub wiadomości o herbie miejscowości z okresu pełnienia przez nią funkcji miasta).

Brak wizerunku herbu Wolanowa mającego historyczne uzasadnienie, a z drugiej strony częste zmi­any dziedziców owej miejscowości, skłaniają by odwoływać się do symboliki związanej z parafią. Jak wiadomo, w czasach staropolskich parafia odgrywała bardzo ważna rolę organizując wiele dziedzin życia lokalnej społeczności. Należy również pamiętać, iż w przypadku interesującej nas miejscowości, wezwanie parafii wpłynęło na zmianę jej nazwy z Kowalskiej Woli na Wolę św. Doroty (XVI–XVII w.). W przywileju lokowanego w 1773 r. miasta pada nazwa „Święta Dorota”, a z kolejnych dokumentów wiadomo, że była faktycznie używana (1792). Tradycja związana z dawną nazwą miejscowości funkcjonuje w świadomości jej mieszkańców do dnia dzisiejszego. W pełni uzasadnionym wydaje się więc nawiązanie we współczesnym herbie gminy do postaci św. Doroty.

Autor rysu historycznego:

dr hab. Dariusz Kupisz, profesor UMCS